×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Aktywność fizyczna u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi

prof. dr hab. n. med. Ryszard Piotrowicz, prof. dr hab. n. med. Wojciech Drygas, dr n. med. Grzegorz Kopeć, prof. dr hab. n. med. Piotr Podolec
Podręcznik Polskiego Forum Profilaktyki pod redakcją prof. dr. hab. Piotra Podolca, Medycyna Praktyczna, Kraków 2010

Wprowadzenie

W wyniku analizy opartego na medycynie faktów dorobku w zakresie znaczenia aktywności fizycznej w życiu chorego człowieka największe towarzystwa kardiologiczne na świecie zaliczyły zjawisko, jakim jest niedostateczna aktywność fizyczna, do najważniejszych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (ChSN). Uznano, że tzw. lenistwo ruchowe u osób z chorobą wieńcową, z zespołem metabolicznym, nadciśnieniem tętniczym i/lub po udarze mózgu, a także u pacjentów z niewydolnością serca jest czynnikiem zwiększonego ryzyka incydentu sercowego, w tym nagłego zgonu sercowego. Kropkę nad przysłowiowym „i” postawiły doniesienia potwierdzające istotny wpływ niedostatecznej aktywności fizycznej na ogólne ryzyko zgonu1-6.


Fot. pixabay.com

Rozważania na temat mechanizmu opisanych powyżej niekorzystnych zależności przyczynowo-skutkowych należy oprzeć na dwóch przesłankach:

  • Niedostateczna aktywności fizyczna sprzyja występowaniu znanych czynników ryzyka, takich jak zaburzenia gospodarki lipidowej, otyłość, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, nikotynizm, stres psychiczny, depresja.
  • Wysiłek fizyczny korzystnie modyfikuje zjawiska sprzyjające powstawaniu i rozwojowi miażdży i jej powikłań (patrz: Aktywność fizyczna u osób zdrowych).

Nawiązując do analiz działania znanych leków kardiologicznych, można mówić o podstawowym i plejo­tropowym efekcie ruchu. Ten ostatni efekt to przede wszystkim korzystna korekta metabolizmu lipidów i węglowodanów i zmniejszenie insulinooporności4-9, poprawa funkcji śródbłonka10-14, korzystna modyfikacja odczynowości prozapalnej (zmniejszenie stężenia białka C reaktywnego – CRP)15-20, korzystna modyfikacja relacji między aktywnością prozakrzepową i trombolityczną. Wśród mechanizmów korzystnego działania wysiłku fizycznego w grupie pacjentów z niewydolnością serca wymienia się poprawę zależnej od śródbłonka zdolności naczyń do rozkurczu (szczególnie w czasie wysiłku), co prowadzi do zmniejszenia obciążenia następczego oraz poprawy perfuzji obwodowej, a w konsekwencji powoduje:

  • zmniejszenie stężenia krążącego angiotensynogenu II, aldosteronu oraz przedsionkowego peptydu natriuretycznego,
  • poprawę funkcji mięśni oddechowych, prowadzącą do poprawy dynamiki wentylacji i zmniejszenia uczucia duszności,
  • poprawę struktury, metabolizmu oraz czynności mięśni szkieletowych21.

Korzyści wynikające z aktywności ruchowej u osób z chorobami serca

Po zastosowaniu ruchu u pacjentów z ChSN następuje poprawa jakości życia, opóźnienie rozwoju choroby, zmniejszenie ryzyka ostrych incydentów sercowych oraz skrócenie czasu leczenia incydentów już występujących3. Czy wpływa to na osiągnięcie podstawowego celu postępowania lekarskiego, czyli wydłużenie życia? W 2004 roku Taylor i wsp.22, a w 2005 roku Leon i wsp.23 przedstawili dwie metaanalizy: pierwsza obejmowała 32 prace, łącznie 8432 pacjentów, druga 18 prac – 5432 pacjentów. Wykazały one w grupach osób rehabilitowanych znamiennie istotne zmniejszenie ogólnego ryzyka zgonu o 20% oraz zgonu sercowego o 26%.

W podsumowaniu Taylor i wsp. napisali: „wpływ rehabilitacji kardiologicznej na ogólne ryzyko zgonu był niezależny od rozpoznania choroby niedokrwiennej serca, typu prowadzonej rehabilitacji, dawki ćwiczeń fizycznych, długości obserwacji oraz daty przeprowadzenia badań i jakości publikacji. Przeprowadzona analiza wskazuje na istnienie potwierdzonych korzyści z rehabilitacji opartej na ćwiczeniach fizycznych. Efekty rehabilitacji są niezależne od zastosowania innych, współczesnych metod terapeutycznych”.

Regularny trening u chorych ze stabilną niewydolnością serca w II i III klasie NYHA (New York Heart Association) jest bezpieczny, zmniejsza częstość hospitalizacji związanych z przewlekłą niewydolnością serca (PNS) o 28%, poprawia jakość życia, a co najważniejsze – zmniejsza ryzyko zgonu z powodu PNS o 35%21,24-26. Dzięki powyższym obserwacjom wysiłek fizyczny uznano za opcję terapeutyczną opartą na faktach. Znalazło to odbicie w zaleceniach ESC: klasa I – A.

Kompleksowa rehabilitacja kardiologiczna

Kinezyterapia, czyli terapia ruchem, jest istotnym elementem rehabilitacji kardiologicznej pojmowanej obecnie jako proces wielopłaszczyznowych działań mających na celu umożliwienie powrotu pacjenta do życia rodzinnego, zawodowego i społecznego27. Do zasad realizacji rehabilitacji kardiologicznej należą: kompleksowość, integracja działań specjalistów (kardiolog, fizjoterapeuta, psycholog, dietetyk, socjolog), natychmiastowość (wdrożenie natychmiast po ustąpieniu przeciwwskazań), wieloetapowość, ciagłość, indywidualizacja, nieuchronność (zaniechanie jest błędem), monitoring zapewniający bezpieczeństwo i efektywność. Do stałych elementów kompleksowej rehabilitacji kardiologicznej należą2,27:

  • ocena klinicznego stanu chorego,
  • optymalizacja leczenia farmakologicznego,
  • rehabilitacja fizyczna – stopniowe i kontrolowane dawkowanie wysiłku fizycznego, dostosowanego do indywidualnych możliwości chorego,
  • rehabilitacja psychospołeczna – celem opanowania sytuacji stresorodnych, stanów emocjonalnych – lęku i/lub depresji – akceptacji ograniczeń wynikających z następstw choroby,
  • diagnostyka i zwalczanie czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca,
  • edukacja pacjentów i ich rodzin,
  • monitorowanie efektów.

Kompleksowa rehabilitacja kardiologiczna powinna być procesem wieloetapowym, wprowadzanym po incydencie sercowym po ustąpieniu przeciwwskazań oraz kontynuowanym w ramach prozdrowotnego stylu życia (tab. 1.)27.


<etap I
• rehabilitacja szpitalna (sala intensywnej opieki medycznej, oddział pooperacyjny, oddział kardiologii, oddział chorób wewnętrznych)
• cel: jak najszybsze osiągnięcie przez chorego samodzielności i samowystarczalności w zakresie czynności życia codziennego oraz przeciwdziałanie skutkom unieruchomienia
• czas trwania: do uzyskania stanu klinicznego umożliwiającego wypisanie do domu lub przeniesienie na oddział rehabilitacji kardiologicznej
Tabela 1. Okresy i etapy rehabilitacji kardiologicznej
okres wczesny
etap II
• rehabilitacja szpitalna (oddział rehabilitacji kardiologicznej)
• chorzy z powikłaniami lub obarczeni dużym ryzykiem powikłań sercowo-naczyniowych, z poważnymi chorobami współistniejącymi, mieszkający w złych warunkach socjalnych i w małych odległych ośrodkach
• rehabilitacja ambulatoryjna wczesna
• pacjenci z niepowikłanym przebiegiem I etapu rehabilitacji
• kontynuacja formy stacjonarnej
• telerehabilitacja wczesna w warunkach domowych – prowadzona pod nadzorem poradni rehabilitacji kardiologicznej, poradni kardiologicznej
• czas rozpoczęcia: najpóźniej 2–3 tydzień od wypisu ze szpitala
• czas trwania II etapu rehabilitacji powinien wynosić 4–12 tygodni
• okres późny
etap III
• rehabilitacja ambulatoryjna późna i/lub w miejscu zamieszkania (poradnie rehabilitacji kardiologicznej, poradnie kardiologiczne lub lekarze rodzinni przeszkoleni w rehabilitacji kardiologicznej)
• cel: podtrzymanie dotychczasowych efektów leczenia i rehabilitacji oraz zmniejszenie ryzyka nawrotu choroby; etap ten powinien trwać do końca życia; należy do prozdrowotnego stylu życia

Jak każda metoda terapii, tak i aktywność ruchowa zastosowana w niewłaściwym momencie, w niewłaściwym zakresie, a zwłaszcza w sposób niekontrolowany, może przynieść szkodę pacjentowi. Dlatego tak istotne jest z jednej strony przestrzeganie przeciwwskazań i pamiętanie o zagrożeniach (tab. 2., 3.), a z drugiej stosowanie zasady indywidualizacji w „dawkowaniu” tego leku2-6,27.

Tabela 2. Stany kliniczne, objawy chorobowe oraz wyniki badań dodatkowych stanowiące przeciwwskazanie do treningu fizycznego
• destabilizacja przewlekłej niewydolności serca
• destabilizacja choroby niedokrwiennej serca
• źle kontrolowane nadciśnienie tętnicze
• znacznego stopnia zwężenie zastawek
• kardiomiopatia ze zwężeniem drogi odpływu
• ostre stany zapalne
• niekontrolowane choroby współistniejące (cukrzyca)
• powikłania pooperacyjne
• ciężka osteopatia
• niepoddająca się leczeniu zatokowa tachykardia >100/min
tachypnoë >30/min
• niedokrwienne obniżenie odcinka ST ≥2 mm w EKG spoczynkowym
• złośliwe komorowe zaburzenia rytmu serca nieustępujące w trakcie wysiłku
• stały blok przedsionkowo-komorowy III stopnia, jeżeli upośledza istotnie tolerancję wysiłku
• zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, wapniowo-fosforanowej, kwasowo-zasadowej
• zwiększenie stężenia toksyn mocznicowych
• niedokrwistość (HT <25%)

Ogólne zasady dawkowania ćwiczeń fizycznych u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi są zbieżne z omówionymi w rozdziale Aktywność fizyczna u osób zdrowych. Pamiętając jednak o konieczności indywidualizacji rehabilitacji kardiologicznej, rodzaj, intensywność i jakość wysiłku określa się w zależności od2-6,27:

  • jednostki chorobowej (ostry zespół wieńcowy, wada serca, stan po operacji kardiochirurgicznej, po wszczepieniu kardiowertera-defibrylatora – ICD)
  • stanu klinicznego – grupa ryzyka (tab. 4.)
  • tolerancji wysiłku ocenianej na podstawie elektro­kardiograficznego testu wysiłkowego, testu ergospirometrycznego lub 6-minutowego testu marszowego
  • subiektywnej oceny tolerancji wysiłku dokonanej przez pacjenta (wg skali Borga).

Preferuje się wysiłek odczuwany jako umiarkowany.

Coraz większym powodzeniem na świecie cieszy się realizacja II etapu rehabilitacji kardiologicznej w warunkach domowych. Forma ta dzięki zastosowaniu zdobyczy telemedycyny może obejmować nawet pacjentów o średnim i dużym ryzyku (patrz rozdział Telerehabilitacja).

Leczenie ruchem w codziennej praktyce lekarskiej

Do obowiązków każdego lekarza należy skierowanie każdego chorego po incydencie sercowym do ośrodka realizującego II etap rehabilitacji kardiologicznej. Natomiast na barkach lekarzy podstawowej opieki medycznej spoczywa realizacja III etapu rehabilitacji, którego celem jest podtrzymanie dotychczasowych efektów oraz zmniejszenie ryzyka nawrotu choroby. Etap ten powinien trwać do końca życia, a właściwie powinien być realizowany w ramach stylu życia uwzględniającego odpowiednią aktywność fizyczną. Należy przy tym pamiętać, że aktywność fizyczna (od minimalnej do znaczącej) jest nieodłącznym elementem pracy zawodowej, zajęć pozazawodowych, rozrywki, rekreacji i zajęć sportowych czy życia intymnego. Pacjent oczekuje porady dotyczącej każdej z tych dziedzin, a lekarz, analizując aktywność ruchową chorego, powinien wziąć pod uwagę wszystkie te elementy27-29. W tabeli 2. w rozdziale Aktywność fizyczna u osób zdrowych przedstawiono przykłady aktywności fizycznej odpowiadające różnym stopniom wydolności fizycznej ocenionej w teście wysiłkowym.

Tabela 3. Objawy wymagające modyfikacji lub zaprzestania treningu fizycznego
• bóle w klatce piersiowej, duszność, nadmierne zmęczenie, uczucie osłabienia, zawroty głowy
• przyspieszenie tętna (I etap >20/min, II i III etap powyżej założonego tętna treningowego)
• brak przyrostu lub obniżenie ciśnienia tętniczego skojarzone z objawami klinicznymi (dławica, duszność, zmęczenie)
• wzrost ciśnienia tętniczego: I etap – skurczowe >40 mm Hg i/lub rozkurczowe >20 mm Hg w stosunku do wyjściowego; II i III etap – skurczowego >200 mm Hg i/lub rozkurczowe >110 mm Hg
• złożone zaburzenia rytmu nadkomorowe i komorowe nieustępujące podczas wysiłku
• zaburzenia przewodzenia przedsionkowo-komorowego i śródkomorowego
• objawowy brak przyrostu tętna w trakcie wysiłku lub bradykardia <60/min
• niedokrwienne obniżenie ST ≥1 m

Tabela 4. Model stratyfikacji ryzyka zdarzeń sercowych
czynnik ryzyka ryzyko
małe umiarkowane duże
funkcja skurczowa lewej komory brak istotnej dysfunkcji EF >50% umiarkowana dysfunkcja EF 36–49% istotnie upośledzona EF ≤35%
złożona arytmia komorowa nieobecna spoczynkowa oraz indukowana wysiłkiem obecna w spoczynku oraz w czasie wysiłku
cechy niedokrwienia w EKG wysiłkowym brak obniżenie odcinka ST ≥1 mm a ≤2 mm obniżenie ST >2 mm
wydolność fizyczna ≥7 MET
>100 W
5–6,9 MET
75–100 W 
<5 MET
<75 W 
reakcja hemodynamiczna na wysiłek prawidłowa brak przyrostu lub spadek SBP lub HR wraz ze wzrostem obciążenia
dane kliniczne niepowikłany zawał, CABG, PCI zawał lub zabieg powikłany wstrząsem, NS, nawroty niedokrwienia po leczeniu inwazyjnym
EF – frakcja wyrzucania lewej komory, SBP – skurczowe ciśnienie tętnicze, HR – częstotliwość rytmu serca, CABG – pomostowanie aortalno-wieńcowe, PCI – przezskórna interwencja na naczyniach wieńcowych, NS – niewydolność serca

Promowanie i wdrażanie aktywnego fizycznie trybu życia u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi

Według danych z raportu o stanie kompleksowej rehabilitacji kardiologicznej (KRK) w Polsce zaledwie 11% pacjentów kardiologicznych korzysta ze stacjonarnych form rehabilitacji, a 0,5% z rehabilitacji ambulatoryjnej. Przyczyny takiego stanu rzeczy są następujące:

  • brak jednolitego sytemu organizacji KRK,
  • brak systemu kształcenia przed- i podyplomowego lekarzy w zakresie KRK,
  • brak świadomości co do wagi problemu wśród pacjentów,
  • niedostateczna wiedza i zaangażowanie środowiska lekarskiego.

Konieczne jest podjęcie działań organizacyjnych, dydaktycznych, edukacyjnych i promocyjnych na tych zaniedbanych obszarach.

Pytanie(a) oceniające poziom aktywności fizycznej powinny stanowić nieodłączną część badania lekarskiego, a poziom wydolności należy odnotowywać w dokumentacji lekarskiej.

Lekarze wszystkich specjalności powinni zachęcać swoich pacjentów do większej aktywności fizycznej w życiu codziennym oraz do ukierunkowanych ćwiczeń fizycznych. Doświadczenia lekarzy kanadyjskich, brytyjskich oraz z wielu krajów skandynawskich wskazują, że lekarze rodzinni (POZ) mogą bardzo skutecznie nakłaniać pacjentów do większej aktywności fizycznej.


Piśmiennictwo:

1. Gielen S., Brutsaert D., Saner H., Hambrecht R.: Rehabilitaja kardiologiczna. Rozdział 26. [W:] Choroby serca i naczyn. Camm J., Luscher T., Serruys P. (red.). Termedia, Poznań 2006/2007.
2. Smith S.C., Blair S.N., Bonow R.O. i wsp. AHA/ACC Guidelines for Preventing Heart Attack and Death in Patients With Atherosclerotic Cardiovascular Disease; 2001 Update. J. Am. Coll. Cardiol. 2001; 38: 1581–1583.
3. Giannuzzi P., Saner H., Björnstad P. i wsp.: Secondary Prevention Through Cardiac Rehabilitation. Position Paper of the Working Group on Cardiac Rehabilitation and Exercise Physiology of the European Society of Cardiology. Eur. Heart J. 2003; 24: 1273–1278.
4. Thompson P.D., Buchner D., Pina I.L. i wsp.: Exercise and physical activity in the prevention and treatment of atherosclerotic cardiovascular disease. A statement from the Council on Clinical Cardiology (Subcommittee on Exercise, Rehabilitation, and Prevention) and the Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabolism (Subcommittee on Physical Activity). Circulation 2003; 107: 3109–3116.
5. De Backer G., Ambrosioni E., Borch-Johnsen K. i wsp.: Prewencja chorób układu krążenia – wytyczne ESC. Kard. Pol. 2004; 61, supl I.
6. Grundy S.M., Hansen B., Smith S.C. i wsp.: Clinical Management of Metabolic Syndrome.Report of the AmericaHeart Association/Lung and Blood Institute/America Diabetes Association Conference on Scientific Issus Related to Menagement. Circulation 2004; 109 (4): 551–556.
7. Tanasescu M., Leitzmann M.F., Rimm E.B. i wsp.: Physical activity in relation to cardiovascular disease and total mortality among men with type 2 diabetes. Circulation 2003; 107: 2435–2439.
8. Gaede P., Vedel P., Larsen N. i wsp.: Multifactorial intervention and cardiovascular disease in patuents with type 2 diabetes. N. Engl. J. Med. 2003; 348: 383–393.
9. Myers J., Atwood E., Froelicher V.: Physical-activity level and diabetes. Circulation 2003; 107: 2392–2394.
10. Moyna N.M., Thompson P.D.: The effect of phisical activity on endothelial function in man Acta Phisiol. Scand. 2004; 180: 113–123.
11. Adams V., Linke A., Krankel N. i wsp.: Impact of regular physical activity on the NAD(P)H oxidase and angiotensin receptor system in patients with coronary artery disease. Circulation 2005: 8; 111 (5): 555–562.
12. Edwards D.G., Schofield R.S., Lennon S.L. i wsp.: Effect of exercise training on endothelial function in men with coronary artery disease. Am. J. Cardiol. 2004; March: 617–620.
13. Hambrecht R., Wolf A., Gielen S. i wsp.: Effect of exercise on coronary endothelial function in patients with coronary artery disease. N. Engl. J. Med. 2000; 42: 454–460.
14. Ridker P.M., Rifai N., Rose L. i wsp.: Comparison of C-reactive protein and low density lipoprotein cholesterol levels in the prediction of first cardiovascular events. N. Engl. J. Med. 2002; 347: 1557–1565.
15. Mattusch F., Dufaux B., Heine O. i wsp.: Reduction of the plasma concentration of C-reactive protein following nine months of endurance training. Int. J. Sports Med. 2000; 21: 21–24.
16. Ford E.S.: Does exercise reduces inflammation? Physical activity and C-reactive protein among US adults. Epidemiology 2002; 13: 561–568.
17. Adamopoulos S., Parissis J., Karatzas D. i wsp.: Physical training modulates proinflammatory cytokines and the soluble Fas/soluble Fas ligand system in patients with chronic heart failure. J. Am. Coll. Cardiol. 2002; 39: 653–663.
18. Conraads V.M., Beckers P., Bosmans J. i wsp.: Combined endurance/resistance training reduces plasma TNF-alpha receptor levels in patients with chronic heart failure and coronary artery disease. Eur. Heart J. 2002; 23: 1854–1860.
19. Milani R.V., Lavie C.J., Mehra M.R.: Reduction in C-reactive protein trough cardiac rehabilitation and exercise training. J. Am. Coll. Cardiol. 2004; 43(6): 1056–1061.
20. Rinder M.R., Spina R.J., Ehsani A.A.: Enhanced endothelium-dependent vasodilation in older endurance-trained men. J. Appl. Physiol. 2000; 88: 761–766.
21. Pina I.L, Ortiz J.: Wysiłek fizyczny w niewydolności serca. Rozdział 46. [W:] Niewydolność serca. D.L. Mann (red.). CZELEJ Sp. z o.o. Lublin 2006.
22. Taylor R.S., Brown A., Ebrahim S. i wsp.: Exercise-Based Rehabilitation for Patients with Coronary Heart Disease: Systematic Review and Meta-analysis of Randomized Controlled Trials. l. Am. J. Med. 2004; 116: 682–692.
23. Leon A.S., Franklin B.A., Costa F. i wsp.: Cardiac Rehabilitation and Secondary Prevention of Coronary Heart Dise. Circulation 2005; 111: 369–376.
24. Pina I.L., Apstein C.S., Balady G.J. i wsp.: Exercise and Heart Failure. A Statement from the American Heart Association Committee on Exercise, Rehabilitation, and Prevention. Circulation 2003; 107: 1210–1225.
25. Belardinelli R., Georgiou D., Cianci G., Purcaro A.: Randomized, controlled trial of long-term moderate exercise training in chronic heart failure: effects on functional capacity, quality of life, and clinical outcome. Circulation 1999; 99: 1173–1182.
26. Piepoli M.F., Davos C., Francis D.P., Coats A.J. : Exercise training meta-analysis of trials in patients with chronic heart failure (ExTraMATCH). BMJ 2004; 328: 189.
27. Piotrowicz R., Dylewicz P., Jegier A. i wsp.: Kompleksowa Rehabilitacja Kardiologiczna. Stanowisko Komisji ds. Opracowania Standardów Rehabilitacji Kardiologicznej PTK. Folia Card. 2004; 11, supl A: A1–A48.
28. Piotrowicz R.: Cele terapii i algorytmy postępowania – najpowszechniejsze czynniki ryzyka; brak aktywności ruchowej. [W:] Choroby serca i naczyń – poradnik lekarza rodzinnego. Opolski G., Lukas W., Steciwko A. (red.). Via Medica, Gdańsk 2006.
29. Rudnicki S., Mazurek K., Kazimierska B. i wsp.: Rehabilitacja kardiologiczna po zawale serca i zabiegach kardiochirurgicznych. [W:] Rehabilitacja medyczna. Kiwerski J. (red.). PZWL, Warszawa 2005.
30.09.2015
Zobacz także
  • Aktywność fizyczna u osób w podeszłym wieku
  • Dieta w nadciśnieniu tętniczym
  • Aktywność fizyczna – jak zaprzyjaźnić się ze sportem?
  • Dieta dla serca
  • Postępowanie niefarmakologiczne w nadciśnieniu tętniczym, czyli zdrowy tryb życia
Wybrane treści dla Ciebie
  • Sterole i stanole roślinne
  • Zakwasy – jak się pozbyć zakwasów?
  • Dobry cholesterol i zły cholesterol
  • Niewydolność serca
  • Choroba wieńcowa
  • Miażdżyca
  • Ćwiczenia na kręgosłup – przykładowe zestawy ćwiczeń na ból kręgosłupa - ilustracje
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta